بررسی زیبایی شناسی در فرشهای ذهنی بافت همدان از منظر زیبایی شناسی اسلامی

محمد حسین بیدآبادی – دانشجوی کارشناسی ارشد مدیریت بازاریابی فرش دانشگاه کاشان

چکیده:

استان همدان یکی از مهم ترین مناطق قالیبافی ایران در زمینه تولید فرشهای ذهنی بافت و سبک روستایی می باشد .با اندک نگاهی به آثار فرشهای ذهنی بافت همدان ، در می یابیم که سرچشمه بسیاری از نقوش آنها برگرفته از تجسم عینی اندیشه مردمانی است که تلاش کرده اند آداب و رسوم و جهان بینی خود را در قالب فرش بیان کنند . فرش ، تصویر باورهای انسان ایرانی اسلامی در بطن تاریخ است . نقوش و رنگ های به کار رفته در دستبافته های روستایی همدان ، جلوه هایی هویت بخش در خلق فرش ها ، ریشه در دیدگاههای دینی و تفکر انسان ساده زیست روستایی ، نسبت به جهان آفرینش است .روش پژوهش ضمن مطالعه اسنادی و کتابخانه ای و مطالعات تطبیقی از نوع توصیفی – تحلیلی است . براین اساس ، پژوهش حاضر در جهت پاسخ به این سوال است که چگونه می توان بین اصول زیبایی شناسی اسلامی با نقوش هندسی فرشهای همدان ارتباط برقرار کرد ؟

نتایج تحقیق نشان داد ، فرش همدان با توجه به ویژگی های تجریدی و انتزاعی بودن و کاربرد اشکال و رنگ های خاص واجد هردو قطب عینی و ذهنی در زیبایی می باشد و از طرفی الگوی زیبایی شناسی اسلامی در بسیاری از دستبافته های همدان عینیت یافته است .

واژه های کلیدی:  

فرش، فرش همدان ، زیبایی شناسی اسلامی، فرشهای ذهنی بافت ، سبک روستایی

1.مقدمه:
یکی از مباحث محوری در تحلیل و تفسیر فرش ، زیبایی است.فیلسوفان اسلامی تعاریف و دیدگاه های ویژه ای درباره زیبایی دارند. فیلسوفان اسلامی همه زیباییها را زیبای مطلق یعنی حق تعالی می دانند . زیباییهای موجود در این جهان همگی جلوه ای از زیبایی حق تعالی است . هنر اسلامی بدون این دو سرچشمه ، یکی قرآن و دیگری برکت نبوی،به عرصه وجود پانمی نهاد . هنر اسلام فقط از آنرو اسلامی نیست که مسلمین موجد آن بودند ، بلکه این هنر همچون شریعت و طریقت،از الهام اسلامی نشات می گیرد .هنر اسلامی از نظر پیدایش ، ثمره روحانیت اسلامی و از نظر شناخت مبدایا بازگشت به آن ، نوعی یاور،مکمل و حامی حیات معنوی است.(نصر13:1375)زیبایی دارای مراتب است.زیبایی در قرآن به صورت نماد و نشانه مطرح شده است.زبان قرآن در فضای زیبایی،زبانی نشانه شناسی است و بسیاری از مراتب و قواعد زیبایی احتیاج به فرآیندی معناشناسی دارد.(مطیع،218:1385)

2.نماد،رمز و سمبل

الف)ازنظرلغوی

«نماد»واژه ای فارسی است که در زبان عربی به آن «رمز»ودرزبان فرانسوی«سمبل»میگویند.سمبل را به معنای نشانه،علامت،مظهر،هرنشانه قراردادی اختصاصی،شیءیاموجودیکه معرف موجودی مجرد و اسم معنا است تعریف کرده اند .(احمدی،142:1378)نَماد بروزن سوادبه معنی نمود، یعنی «ظاهرشده»،«نمایان گردیده»و به معنی فاعلی هم آمده است یعنی «ظاهرکننده» به معنی «ظاهرکرد»،«نمایان کرد»هم آمده است (دهخدا ذیل واژه نماد).همچنین به معانی سخن گفتن،اشاره کردن،نکته،چیزی میان دو کس،معما،علامت اختصاری،علامت قراردادی و عقیده آمده است.(نجف پور،12:1388)

ب)ازنظراصطلاحی در فرش

نماد گرایی به شدت ریشه در مذهب و فرهنگ شرقی دارد و از زمان های بسیار دور تا بعد از فراگیرشدن اسلام همچنان رواج داشته است .ازنمادبرای بیان آنچه ورای خردگرایی انسانی ست استفاده می شده مانند ایزدبانو،مرگ،طبیعت و تمام مفاهیم کلی که برای بیان،نیاز به ساده شدن دارند.برای تحت تاثیر قراردادن فرهنگ مردم،زمان زیادی مورد نیاز است و می بایست چالش های عمیقی صورت بگیرد تا مفهوم رمزآلود و مورد احترامی که یک طرح نمادین دارد از دست برود و بافنده استفاده از آن را کنار بگذارد و از نقوش دیگر استفاده کند.در حقیقت رابطه ی طرح و نقوش نمادین با مذهب مردم واضح است.(صباحی،442:1393)تمام فرشهای همدان،اغلب منابع مهم اطلاعات پیرامون فرآیند تکامل طرح این فرشها و به خصوص زمینه های تاریخی و جغرافیایی و مذهبی به حساب می آیند.از آنچه که تاکنون تایید شده این نتیجه حاصل می شود که استفاده از نماد به شدت در ایران رایج بوده است.نقوش نمادین،چه نشان های قبیله ای و چه نقوش خوش یمن و دفع شر عمیقا در فرهنگ مردم ریشه دوانده بود که بارها مورد استفاده قرار می گرفت و تقریبا در سرتاسر فلات ایران،در نواحی روستایی یا بین اقوام عشایر یا نیمه یکجانشین ها هم رواج داشته است.بسیار به ندرت می توان در قالی های کارگاه های شهری نمادهایی را یافت که طرح های تکامل یافته تری داشته باشند. دستبافته های سبک روستایی همدان اغلب ظاهری ساده دارند،نقوش ابتدایی با ارزش بالای نمادین هستند که به شکل انتزاعی خودوعناصر ساده که به رسوم و آیین ها و عقاید کهن بر می گردد.بنابراین قابل تصور است که از زمان های دور تا حال،دستبافته های روستایی این منطقه می توانسته ارزش آشکار مذهبی داشته باشد.باید توجه داشت که ارایه یک نظر تحلیلی کامل و جامع درباره نمادها و نقوش بسیار دشوار است و امکان داردنظر متخصصان و هنرشناسان متفاوت باشد . درباره فرشهای ذهنی بافت همدان نیز نظریه های گوناگونی ارائه شده است ، برخی معتقدند که نقوش نمادین رایج روی فرشهای همدان ، به فرهنگ و مذهب اسلامی وابسته نبوده و بیشتر به الگوهای فرهنگی و مذهبی پیش از اسلام وابستگی داشته که مافوق طبیعت و الوهیت را در نیروهای طبیعی می دانستند.برای نمونه،هنوز هم خروس نماد زرتشتی بیداری انسان از شهوات و مانند طلسمی علیه شیاطین است که این باور مردم به قرن ها پیش تعلق دارد،یعنی پیش از اسلام که اسلام بیاورند.یا بعنوان نمونه عقاب و ققنوس، نمادی برای برتری نیروهای آسمانی و همچنین شیر،نماد قدیمی و کهن سلاطین هخامنشی بوده است.از طرفی عده ای از کارشناسان معتقدند که فرشهای ذهنی بافت و عشایری کاملا تحت تاثیر روح و اسلوب هنر  اسلامی در طول زمان تغییر کرده است، از جمله وجود نماد ها و نگاره های هندسی و ساده در فرشهای عشایری و همچنین عدم استفاده از نقوش  صورتگری انسان و حیوانات در بیشتر دستبافته های روستایی همدان و رعایت بسیاری از اصول هنر اسلامی از قبیل تقارن ، تناسب و چینش منظم ، تنوع و تضاد و …

به هر حال در تفسیر و تشریح نقوش و نمادهای فرشهای روستایی همدان بایستی به تاثیر پنج نکته توجه کرد: مذهب(اسلام)،خرافات ، خیالات ، توتم ها ، آداب و رسوم

3. شکل گیری نقوش هندسی در فرشهای همدان

نمود هنر تزئینی دوران اولیه اسلامی بر فرش ها بطور عمده،شامل نقوش هندسی و سادهء سنتی بود است .(شکل )در بعضی از نقاشی های ایران تا عهد تیموری با نقشه هایی از فرش مواجه هستیم که حاشیه های فرعی قبل از اسلام،با حاشیه اصلی کوفی و متنی آراسته از بافت های سنتی – البته با ذوق آزمایی های جدیدو پیشرفت طرح ها- دارند.این نقشه ها از قرن چهارم هجری به بعد رواج یافته و عمده نقشه های فرش ایرانی را به خود اختصاص داده است.بدون تردید،همین نقشه های سنتی متعلق به قرون چهارم تا دهم،انواع ساده تر و پیچیده تر داشته اند و این در نقاشی مکاتب مختلف نیز آشکار است.مثلا در نقاشی های مکتب های بغداد و تبریز و پس از آنها در مکتب شیراز این نقشه ها ساده ترند ولی در نقاشی های مکتب های بخارا و هرات پیچیده ترند؛این نشان می دهد که با تحول هنری و ظهور مکاتب جدید،نقشه فرش هم متحول شده اگرچه بنیاد و اصالت خود را حفظ کرده است .

این نیز قابل ذکر است که شیوه واقعگیرایی در تصویرگرای این دوران،نمادها و نقوش فرش زمان مربوطه بی تاثیر نبوده است .می دانیم که آنچه امروز درباره نقش و نگارهای قالی عشایر و روستایی (شیوه شکسته و هندسی)توصیف و تفسیر می کنیم در واقع تحلیلی است که درباره ذهنیت انتزاع گرای احتمالی بافنده می دهیم.به هیچ عنوان ما از عمق نفکر و اندیشه بافنده قالیهای دارای طرح هندسی (ذهنی بافت) باخبر نخواهیم شد. همچنیم اینکه بافنده یا طراح قالی های مذکور آگاهی کامل نسبت به تجریدی بودن این نقوش داشته یا نه،قابل بحث است .آیا بواقع پدید آورندگان این نقوش و نگاره ها که عمدتا فی البداهه خلق می کرده اند، از مفاهیم و نمادین بودن آنها آگاهی داشته اند و به عمد واقع گرایی را در نقوش فرش به کار نگرفته اند ؟

4.اصول پنجگانه زیبایی شناختی از نگاه قرآن

از عوامل و نشانه هایی که با تامل در قرآن برای زیبایی میتوان یافت،عبارتند از : تناسب و توازن،چینش منظم،تنوع و تضاد،گونه گونی رنگ ها ، پیراستگی از عیوب.(خرقانی،29:1387) به طور مثال با تامل در آیات زیر می توان به موارد مذکور پی برد:

تناسب و توازن : سوره الرّعد،بخشی از آیه18 (…وَ کُلّ شَیءٍ عِندَه بِمقدار…وهرچیزی نزد او اندازه ای دارد).

سوره الاعلی،آیات 2و3 (الَّذی خَلَقَ فَسَوّی: همان که آفرید و هماهنگی بخشید – وَالّذی قَدَرَ فَهَدی: و آنکه اندازه گیری کرد و راه نمود(..در اغلب فرشهای همدان این اصل بدرستی و با وسواس خاصی مورد توجه هنرمند قالیباف بوده است.(شکل 1-1)

شکل 1-1

چینش منظم: سوره الطّور،بخشی از آیه 20(ُمتَّکِئینَ عَلی سُرُر مَصفُوفَة:…: بر تخت هایی ردیف هم  تکیه زده اند….  (سوره الغاشیه، آیه 15هوَ نَمارِقُ مَصفُوفَةٌ: و بالشهایی پهلوی هم).(شکل 2-1)

شکل 2-1

گونه گونی رنگ ها : سوره النّحل، آیه 13(وَ ما ذَرَأَ لَکُم فی ألارضِ مُختَلِفا أَلوانُهُ ؤ إنَّ فی ذلک َ لَأیَة لِّقَوم: یَذَّکَّرونَ: وهمچنین  آنچه را در زمین به رنگهای گوناگون برای شما پدید آورد،مسخر شلما ساخت. بی تردید، دراین امور برای مردمی که پند میگیرند نشانه ای است(. (شکل 3-1)

شکل 3-1

پیراستگی از عیوب : سوره الکهف ، آیه 1(ألحمدُ لِله الّذی أنزَلَ عَلی عَبدِهِ الکِتابَ وَ لَم یَجعل لَّهُ عِوَجا: ستایش خدایی را که این کتاب آسمانی را بر بنده خود فرو فرستاد و هیچ گونه کژی در آن ننهاد).(شکل 4-1)

شکل 4-1

نتیجه گیری

هنرسلامی متکه بر حقایقی بنیادی است که در مرکز آن توحید الهی قرار دارد.وحدت،کثرت،نظم و… واژگانی برای معنابخشی توحید الهی هستند که در بیشتر فرشهای همدان عناصر فوق قابل درک می باشد و مهم ترین دلیل بر وجود رابطه بین زیبایی شناسی اسلامی با فرشهای همدان می باشد. نتایج حاصل بیانگر آن است که فرش ذهنی بافت همدان دارای نظامی است که عناصر طبیعی را به نحوی در خود جای داده که نیازهای فیزیکی استفاده کنندگان را برآورده می سازد و در همان حال نیز به بعد ماوراءالطبیعه و معنوی آن توجه شده است.فرشهای مذکور دارای ارزش های قابل توجهی هستندکه با بکارگیری عناصر طبیعی در صورت انتزاعی و تجریدی و در ساختاری هندسی به اصالتی دست پیدا کرده اند که به رغم تکرار در طی دهها سال رنگ نباخته و همچنان بعنوان فرشهای با اصالت مورد توجه هنرشناسان و قالی دوستان می باشند.

با توجه به مرور مفاهیم قرآنی در زمینه زیبایی و ارتباط بین مقوله زیبایی و فرش های ذهنی بافت و سبک روستایی همدان،می توان رویکردی در استفاده از مشخصه های زیبایی شناسی اسلامی در فرش همدان ارائه کرد که بدین صورت است :

• بکارگیری و تقویت شاخص های از قبیل:تناسب و توازن،تقارن،چینش منظم،تنوع و تضاد،تنوع رنگ ها و پیراستگی از عیوب و ناراستی
• تقویت روحیه معنوی همراه با بکارگیری شاخص های زیبایی شناسانه نقوش و مادها در هندسه ابعاد
• توجه به هردو قطب عینی و ذهنی در زیبایی طرح و نقش
• تعامل بین عینیت گرایی و ذهنیت گرایی در زیبایی فرش با توجه ویژه به عینیت گرایی انتزاعی
• حاکم بودن رویه ای کل نگر با رجوع به ارزیابی های جزءنگر (وحدت در عین کثرت (

منابع

-صباحی، سید طاهر (1393). قالین. تهران. انتشارات خانه فرهنگ و هنر گویا.

–صوراسرافیل ، شیرین (1375). فرش همدان. تهران. نشر مینا.

-افروغ، محمد (1360). نماد و نشانه شناسی در فرش ایران. تهران. موسسه انتشاراتی جمال هنر .

-دریائی، نازیلا (1386). اصفهان تصویر بهشزیبایی شناسی در فرش دستباف ایران . مرکز ملی فرش ایران.

-چیت سازیان، امیرحسین (1385). نمادگرایی و تاثیر آن در فرش ایران. تهران. فصلنامه گلجام. شماره چهار و پنج.

-دهخدا، علی اکبر (1377). لغت نامه دهخدا. تهران. موسسه لغت نامه دهخدا.

-ادواردز،سیسیل(1368)قالی ایران. ترجمه مهیندخت صبا. چاپ دوم . انتشارات فرهنگسرا. تهران

– نصر،سیدحسین(1375)هنر و معنویت اسلامی.ترجمه رحیم قاسمیان.دفتر مطالعات دینی هنر . تهران

-خرقانی،حسن(1387)مفاهیم زیبایی شناختی در قرآن.مطالعات اسلامی . 80 مشهد